İrfan ÖZFATURA

Dünyada büyük can kaybına sebep olan 10 depremden 9’u Asya’da meydana geldi. Bir yerde deprem görüldüyse ikincisi mutlaka yaşanıyor. Antakya geçmişte iki defa dümdüz oldu. Maraş adını Arapça “ra’şe”den alıyor, yani “sallantı”dan.”

1948 Aşkaabat depremini diğerlerinden ayrı tutabiliriz. Tabii bir yer hareketi değildir, SSCB’nin nükleer denemelerinden tetiklenir. Rus bilimadamları yer altında patlatılacak bombanın sarsıntı başlatabileceğini elbette bilir, ama üç beş Türkmen için nükleer silahtan vazgeçecek değillerdir. Yıkılanlar da Türk eserleri olacağına göre, hiiiç mahsur yoktur bunda. Ancak sallantı kontrolden çıkar (7.3) ve (bizim kaynaklarımıza göre) 176 bin insan ölür bir anda. Türk’ün kanı canı mühim değildir de pamuğu kime toplatacaklardır bundan sonra?

Moskova bölgeye şerit çeker, girişi çıkışı yasaklar. Şedit bir sansür. Ölü sayısını 10 bin olarak açıklar, soruları cevapsız bırakırlar. Kırk yıl sonra ortaya çıkan nihai raporda 110 bin rakamını telaffuz edilir. Serpinti, radyoaktif kirlilik, çölleşme, sonraki nesillerde ortaya çıkan kanser vakaları ayrı mevzu, isterseniz hiiiç girmeyelim oraya.

ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezine (USGS) göre, büyük can kaybına sebep olan 10 depremden 9’u Asya’da meydana geldi

Son bir asır içinde yaşanan bütün zelzeleler kayıt altında. Merkez üssü, yönü, derinliği, şiddeti, ama neyi varsa…

Peki ya daha önceleri?

Tarihçiler yıkıcı olanları yazar, vasatları kaale almazlar. Mesela “MS 856 İran-Damghan” ve “MS 893 İran-Erdebil’i atlamazlar. Şaka değil cem’an 350 bin kayıp. On tane savaşa bedel tek başına.

Halep 1138 yılında 8,5 şiddetinde sallanır, 230 bin vefat, şehir haritadan silinir âdeta. Yeryüzünün bilinen 3. büyük zelzelesidir, eğer insan kaybı ölçü alınırsa…

Peki en büyüğü hangisi?

MAĞARALAR ÇÖKÜNCE

En büyüğü Ming Hanedanlığı döneminde Çin’de yaşanan Şensi depremidir! (1556) Yaklaşık 1 milyon kişi ölür. O devirde halk “lös” denen kül renkli topraklara sokulur, suni mağaralar oyar. Geceleri ip merdivenleri toplar, hırsızdan uğursuzdan, yabani hayvandan emin olurlar.

Gelgelelim deprem dağları elek gibi sallar, yamaçlar derelere akar. Hareketin büyüklüğü tahminen 8 civarındadır. Şensi, Henan, Gansu, Hebei, Shandong, Hubei, Hunan, Jiangsu ve Anhui illeri ile 97 kazaya yayılır.

Ahalinin beşte üçü toprak altında kalır. Nehirler yatak değiştirir, yollar eğilir, yarlar yarılır, çukurlar açılır, zemin sıkıştıkça tepecikler fışkırır… Devlet binaları, çarşı pazar ve surlar paramparça, İmparator Jiajing afet karşısında biçare kalır.

BU DEFA HEYELAN

Aralık 1920’de yaşanan Gansu depremi ise Richtere ölçeğine göre (artık cihazlar var) 7,8 büyüklüğündedir. Heyelanlar kopar, beldeleri yutar, can kaybı 200 bini aşar.

Mayıs 1927… Xining depremi! Büyüklüğü 7,9. Kimine göre 40 bin, kimine göre 200 bin ölü var. 500 mektep ve binlerce bina moloza! Yıl:

1976… Yer: Tangshan. Hareket sadece 10 saniye sürer, 180 bin bina yıkılır, 799 bin kişi yaralanır, 255 bin kayıpla ikinci sıradadır.

Mayıs 2008… Şiçuan… 87 bin kişi hayatını kaybeder, 370 bin kişi yaralanır.

AMA EFENDİM JAPONYA’DA…

Eylül 1923… Kanto depremi, Tokyo’yu yakar. 380 bin ev kül olur, yıkılanları da sayarsan mesken kaybı 450 bini aşar.

Büyüklüğü 8,3, süresi 4 dakikadır. Ölü sayısı 142 bindir, 43.500 de kayıp vardır. (Tsunami ve artçılar)

Tokyo’dan göç başlar. Osaka’da arsa alanlar parayı bulurlar.

Mart 1933… Japonya’nın Honshu kentinde 8,4 büyüklüğünde deprem patlar. Ardından 29 metrelik dalgalar Tsunami 3 bin evi sürükler, 2 bin evi ufalar, kıymık yapar.

1936 Ketta. (Pakistan-Belücistan). İngiliz işgaline uğrayan şehir çok katlı binalarla yeni yeni tanışmış ve küçük Londra diye anılmaya başlamıştır. Zelzelede viran olur, 40 bin kayıpla.

ERZİNCAN’DA CANLAR…

Aralık 1939 Erzincan… 36 bin vatandaşımız son yolculuğuna…

1950 Assam depremiyle 1.500 insan hayatını kaybeder. 8,6’lık afetten Çin, Tibet ve Hindistan da azade kalamaz. Vadiler kayar, nehirleri tıkar, bir sürü gölleri olur vakadan sonra.

Kasım 1952. Kamçatka! Rusya’nın doğusunda meydana gelen hareket 9,0 büyüklüğündedir ama nüfus azdır, halk barakalarda yaşar. Tek bir ölen olmaz.

Aralık 1988 Spitak. (Ermenistan) 7,2 büyüklüğündeki deprem Gümrü’yü de tutar. 25 bin kişi ölür, eğer sınırımızda bulunan Metsamor Nükleer santralinde sızıntı olsa, dert almıştık

Ocak 1995, Kobe depremi (Japonya) 7,3 büyüklüğünde ve yıkıcıdır. Mevsim kıştır her evde mangal, soba…

6.434 ölü, çoğu yangından. 17 Ağustos 1999, İzmit (Türkiye) 7,4… 17.217 insanımız mevta.

 

 

DERYALAR TAŞINCA

Bizim nesil tsunaminin ne olduğunu Aralık 2004’te Sumatra açıklarında yaşanan depremde öğrenir. Yaklaşık 10 dakika süren 9,1 büyüklüğündeki sallantı okyanusu çalkalar. Yükselen dalgalar kırk ülkeden 230 bin kişinin ölümüne yol açar. 50 bin kayıp. 1,7 milyon mülteci, Japonya bile aciz kalır vaziyet karşısında.

Ardından yine Sumatra. 8,6’lık sallantı okyanus taşırır. Dalgalar Sri Lanka’ya. Ve uzun bir aradan sonra yine Amerika.

12 Ocak 2010’da Haiti’de yaşanan 7 büyüklüğündeki harekette 350 bin kişi ölür, 300 bin kişi yaralanır. 1,3 milyon kişi yerinden yurdundan olur, 250 bin ev, 30 bin ticarethane yıkılır, ekonomi yara alır.

REAKTÖRE ULAŞINCA

11 Mart 2011 Töhoku!.. Japonya Honshu açıklarında 9,1 büyüklüğündeki deprem 6 dakika sürer ve dalgaların yüksekliği 38 metreye varır, tekneleri kaldırır, çatılara bırakır. 15.900 kişi ölür, 6.126 yaralı vardır, 4.600 kişi kaybolur okyanusta.

332 bin bina, 2.100 yol, 56 köprü ve 26 demir yolu hasar alır, barajlar yıkılır, yangınlar çıkar. 4,4 milyon ev elektriksiz, 1.5 milyon hane susuz kalır, gıda ulaştırılamaz halka.

Tsunami saatte 500 km hızla Hawai’ye koşar, bir kısmı da Kanada’ya.
130 bin kişi yerinden olacaktır daha sonra.

Deprem ayrıca Fukushima Daiichi Nükleer Santrali’ndeki reaktörleri hırpalar ki zararın büyüğü orada. Fatura cem’an 309 milyar dolar.

Nisan 2012’de, Endonezya kıyılarında 8.6 büyüklüğünde bir sarsıntı olur. Mumbai, Hindistan ve Broome, Avustralya’ya uzanır… Java, Sumatra ve Japonya hem depremleriyle tanınır hem de aktif volkanlarıyla. Sahanın adı “Ateş Çemberi”ne çıkar zamanla.

ŞİLİ, HAİTİ, ALASKA

Amerika’da ise Alaska, Los Angeles, Havvaii, Haiti ve Şili sık sallanır.

İtalya ve Yunanistan da belli olmaz. Kuzey Avrupa Baltıklar, Britanya sakindir oysa.

Görülüyor ki yeryüzü hareketleri umumiyetle gerilmelerin kırılmaların kesafet kazandığı yerlerde olur. Fay hatları sır değildir, sismik çalışmalarla tespit edilir kolayca.

Daha açık söyleyecek olursak Antakya 115 yılında yer ile yeksan olur (260 bin kayıp) 525 yılında 250 bin kayıp daha. Ve daha sonra kaç defa… Artık “bişşolmaz” diyemezsiniz ona.

Pakistan’ın Keşmir’i; İran’ın Erdebil, Kirmanşah, Bam ve Damghan’ı; Nepal’in Katmantu’su; Afganistan’ın Hindikuşları; İtalya’nın Messina’sı tekin sayılmaz.

Azerbaycan’ın Baküsü, Tebriz, İzmir, Adapazarı, Van, Erzincan, Elazığ, Malatya, Ege Adaları, Muş Varto, Kütahya zelzele ile anılırlar.

İstanbul’a da güvenilmez bu hususta. Düşünün Maraş adını Arapça “ra’şe” den alır, “sallantı”dan.

Müteyakkız olmakta yarar var.

(Türkiye, 20.03.2023)